Dúnyadaǵı dáslepki konstituciyalardan biri esaplanǵan AQSh Konstituciyası 1787-jılı qabıl etilgen bolıp, oǵan usı kúnge shekem 27 márte ózgeris hám qosımshalar kirgizilgen.
Bul process hár qanday milliy konstituciya – janlı mexanizm ekenin, jámiyet rawajlanıwı menen birge jańalanıp baratuǵının kórsetedi. Usı mániste, Ózbekstan da ǵárezsizlikke eriskennen keyin óziniń Tiykarǵı nızamın qáliplestirdi hám búgingi kúnge shekem oǵan 14 márte ózgeris hám qosımshalar kirgizdi. Bul jańalanıwlar mámleketlik basqarıwdı demokratiyalastırıw, insan huqıqların kúsheytiw, mámleketlik uyımlar arasındaǵı teń salmaqlılıqtı támiyinlew hám jergilikli basqarıw sistemasın reformalawǵa xızmet etti.
2023-jıl 30-apreldegi ulıwmaxalıqlıq referendum milliy Konstituciyamız tariyxında pútkilley jańa bet ashtı. Konstituciya statyaları 128 den 155 ke, huqıqıy normalar 275 ten 434 ke arttırılıp, 65 procentke jańalandı. Jańa redakciyadaǵı Konstituciyamızda mámleketimiz tariyxında birinshi márte Ózbekstan “sociallıq mámleket” sıpatında tán alındı. Bul bolsa, xalıqtı sociallıq qorǵaw, kem támiyinlengen qatlamlardı qollap-quwatlaw, insan miyneti hám abırayına húrmet, múnásip turmıs kepillikleri sıyaqlı principlerdi mámleketlik minnetleme dárejesine alıp shıqtı. Insan huqıqları baǵdarında 40 tan aslam jańa kepillikler kirgizilip, jeke maǵlıwmatlardı qorǵaw, advokat járdemi, ádil sudlaw huqıqları kúsheytildi. Jaslar, balalar, kekseler hám mayıplıǵı bolǵan shaxslardı qorǵaw boyınsha burın bolmaǵan arnawlı normalar kirgizildi.
Konstituciyanıń turmısta ámel etiwin támiyinlewshi tiykarǵı institut – sud hákimiyatı bolıp esaplanadı. Sonlıqtan, keyingi jılları sud-huqıq tarawında keń kólemli reformalar ámelge asırıldı. Ásirese, sanlı texnologiyalar hám jasalma intellektti engiziw tarawda jańa basqıshtı basladı. Ózbekstan Respublikası Prezidenti tárepinen 2025-jıl 21-avgustta qabıl etilgen “Sudlardıń jumısına jasalma intellekt texnologiyaların engiziw arqalı ádil sudlawǵa erisiw dárejesin arttırıw hám sud sistemasınıń materiallıq-texnikalıq támiynatın jaqsılaw haqqında”ǵı párman sud sistemasınıń rawajlanıwında keskin burılıs boldı. Pármanǵa muwapıq, arza beriwden aldın AI juwmaqlawshı qarardıń shama menen alınatuǵın modeli hám qárejetlerdi esaplaydı. Múrájatlar tolıq elektron túrde qabıl etilip, tárepler aralıqtan turıp qatnasadı. Sud hújjetleri onlayn usınılıp, protokollar real waqıtta avtomat túrde qáliplestiriledi hám sud qararların tayarlawda jasalma intellekt járdem beredi. 2025-jılı paytaxtta ekonomikalıq, hákimshilik hám puqaralıq isler boyınsha birinshi márte “Sanlı sud” zalları iske túsirilip, 2026-2027-jıllarda mámleket boylap engiziliwi belgilengen. Bul sistema puqaralar ushın da, sudlar ushın da operativ, ańsat, ashıq-aydın hám ádil ortalıq jaratadı.
Sud hákimiyatınıń qalıs hám erkin bolıwı – Konstituciyada belgilengen ádil mámlekettiń tiykarǵı kepili bolıp esaplanadı. Sonlıqtan mámleket basshısınıń sud tarawındaǵı jáne bir áhmiyetli hújjeti – “Sudyalar jámiyetshiligi uyımları jumısınıń nátiyjeliligin hám ashıq-aydınlıǵın arttırıw jáne sud erkinligi kepilliklerin bunnan bılay da kúsheytiw ilajları haqqında”ǵı pármanı, sudyalar korpusın bekkemlewge qaratılǵan strategiyalıq qádem sıpatında qabıl etildi.
Párman sudyalardı tańlaw hám tayınlaw processlerin ashıq-aydın etiw, olardıń institucionallıq erkinligin támiyinlew, sudyalar jámiyetshiligi uyımlarınıń jumısın jetilistiriw, puqaralardıń isenimine ılayıq sud sistemasın qurıw sıyaqlı maqsetlerdi óz ishine aladı. Bul – Konstituciyada belgilengen “sud erkinligi” principin ámelde tolıq támiyinlewge qaratılǵan qúdiretli mexanizm bolıp esaplanadı.
Búgingi Ózbekstanda Konstituciya bir huqıqıy hújjet emes – ol xalıqshıl siyasat, insan qádiri, ádillik hám turaqlı rawajlanıwdıń tiykarǵı baǵdarlamasına aylanǵan. Sud sistemasında bolıp atırǵan ózgerisler, jasalma intellektke tiykarlanǵan “Sanlı sud”, sudyalardıń biyǵárezligin bekkemleytuǵın pármanlar – hámmesi Konstituciyamız belgilep bergen joldıń logikalıq dawamı bolıp esaplanadı. Konstituciyadaǵı hár bir norma, hár bir huqıq hám hár bir principtiń haqıyqıy turmısqa engiziliwi – elimizde nızam ústinligi hám ádil jámiyetti támiyinlew ushın xızmet etedi.
Kamal Tarixov,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń baslıǵı.
