Korrupciyaǵa qarsı mawasasız gúres jańa basqıshqa kóterilmekte:  Korrupciyaǵa qarsı gúres ulıwma milliy xáreketke aylanıwı tiyis

Búgingi kúnde túpkilikli reformalar jolındaǵı eń úlken tosqınlıq hám irkinish ­ bul korrupciya bolıp esaplanadı. Korrupciya aqıbetinde jáhán ekonomikası jılına 3 trillion dollar zıyan kórip atırǵanı – bul globallıq qáwip. Korrupciya illeti sebepli jámiyette ádalatsızlıqlar, sociallıq teńsizlikler hám jawızlıqlar payda boladı.  Ózbekistan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoevtıń sózi menen aytqanda, «Korrupciya sonday jawız illet, ol xalıqtıń mámleketke, Konstituciya hám nızamlarǵa bolǵan isenimine zıyan jetkeredi, turaqlı rawajlanıw hám qáwipsizlik ushın ayrıqsha qáwipke aylanadı». Bárshemizge málim  2003 jıldıń 31 oktyabr kúni BMSh Bas Assambleyasınıń 58–sessiyasında “Birlesken milletler sholekeminiń Korrupciyaǵa qarsı konvenciyası” (8 bap, 71-statya) qabıl etildi.  Sol jıldıń 9-dekabr kúni Meksikanıń Merida qalasında bolıp ótken joqarı dárejedegi konferenciyada BMShtıń Korrupciyaǵa qarsı Konvenciyası qol qoyıw ushın ashıq dep járiyalandı. Tiyisli  kelisim imzaları alınǵannan keyin Konvenciya 2005-jıl  14 -dekabrde kúshke kirdi. Búgingi kúnge shekem oǵan 180 ǵa shamalas mámleket qosılǵan.  BMShtıń  baslaması menen 2004 -jıldan berli hár jılı 9-dekabr “Xalıqaralıq korrupciyaǵa qarsı gúresiw kúni” pútkil dúnyada belgilenip kelmekte. Ózbekstan Respublikası bul Konvenciyaǵa 2008- jıldıń 7-iyul kúni qosıldı hám onıń principleri, norma hám qaǵıydalarına qatań ámel etken halda mámleketimizde korrupciyaǵa qarsı gúresiw sistemasın bunnan bılay da jetilistiriw ilajları ámelge asırılıp, bul jawız illetke qarsı mawasasız gúres alıp barılmaqta. Elimizde 9-dekabr Xalıqaralıq korrupciyaǵa qarsı gúresiw kúni bayramı sheńberinde hár jılı keń kólemli “Korrupciyaǵa qarsı aylıǵı” ótkeriledi. Siyasatshılar atap ótkenindey, hár bir mámlekette reformalardıń nátiyjeli ámelge asırılıwı onıń basshısınıń siyasiy erk-ıqrarına baylanıslı. Haqıyqatında da, mámleketimizde korrupciyaǵa qarsı gúresiw máselesine  shın mánisinde  Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev  el basshısı bolıp kelgen birinshi kúnlerden baslap-aq ayrıqsha itibar qaratıldı. 2016-jıl 14-oktyabrde  Prezidentimizdiń nızamshılıq baslaması menen Ózbekstan  Respublikasınıń «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw haqqında»ǵı nızam  joybarı Oliy Majlis Nızamshılıq  palatasınıń dodalanıwına kirgizildi hám qabıl etildi. 2017-jıldıń 3-yanvarında Prezidentimiz tárepinen qol qoyılǵan bul nızam aldın dara-dara bolǵan huqıqıy hújjetlerdi ózine jámlegen, usı tarawdaǵı nızamlardı unifikaciyalaǵan hám xalıq-aralıq talaplarǵa juwap beretuǵın  bir tutas nızam boldı. Nızamda «korrupciyaǵa qarsı gúresiw tarawındaǵı mámleketlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarları» belgilendi: 1. Xalıqtıń huqıqıy sanasın hám huqıqıy mádeniyatın joqarılatıw, sonday-aq, jámiyette korrupciyalıq jaǵdaylarǵa  mawasasızlıq, taqatsızlıq qatnastı qáliplestiriw. 2. Mámleketlik hám jámiyetlik turmıstıń barlıq tarawlarında sistemalı hám turaqlı túrde korrupciyanıń aldın alıwǵa baylanıslı ilajlardı ámelge asırıw. 3. Korrupciyaǵa baylanıslı huqıqbuzarlıqlardı óz waqtında anıqlaw, olarǵa shek qoyıwhám olardıń aqıbetlerin, imkaniyat beriwshi sebephám sharayatlardı saplastırıw.  Sonıń menen birge, korrupciyaǵa baylanıslı jınayatlardı islegeni ushın  “juwapkershiliktiń sózsizligi”  principin támiyinlew. Sonı da aytıp ótiw kerek, keyingi 8-9 jılda elimizde korrupciyanıń aldın alıw hám oǵan qarsı gúresiw boyınsha huqıqıy, institucional hám shólkemlestiriw tiykarlarınıń anıq sisteması jaratıldı, tiyisli nızamlar qabıl etildi. Bular: «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw haqqında»ǵı, «Jámiyetlik qadaǵalaw haqqında»ǵı, «Jábirleniwshiler, gúwalar hám jınayat procesiniń basqa qatnasıwshıların qorǵaw haqqında»ǵı, «Mámleketlik puqaralıq xızmetleri haqqında»ǵı, «Máplerdiń soqlıǵısıwı haqqında»ǵı, «Normativ-huquqıy xújjetlerdiń hám olardıń joybarlarınıń korrupciyaǵa qarsı ekspertizası haqqında»ǵı  hám taǵı basqa nızamlar. Prezidentimizdiń 2021-jılı baspadan shıqkan “Jańa Ózbekstan strategiyası” kitabı bárshemiz ushın baǵdarlamalıq miynet boldı desek, áyne haqıyqattı aytqan bolamız. Shıǵarmanıń 7–babında  korrupciya temasına bárinen burın tariyx kózqarasınan jaqınlasıp, búgingi rawajlanǵan turmısımız benen baylanıstırǵanı hár bir adamnıń qálbinde tereń orın alıp bul illetke taqatsızlıq, jek kóriwshilik sezimlerin oyatadı hám álbette bárshemizdi jańasha pikirlewge shaqıradı. Bul miynette atap ótilgenindey, Jer júzinde mámleket hám jámiyet payda bolǵannan berli adamzat paraxorlıq hám korrupciyanı rawajlanıw hám abadanlıqtıń dushpanı dep bilgen, onı jámiyette ádillik, teńlik, salamat báseki hám hadallıq principleri ústin bolıwına tosqınlıq etetuǵın sociallıq illetlerden biri, dep bahalap, oǵan qarsı gúresip jasaǵan. Áyyemgi Babılda (Vavilon) patsha Xamurapi nızamları boyinsha, “Eger sudya isti kórip shıǵıp, qarar qabıl etken hám hújjetti mórlegen bolsa, sońınan qarardı ózgertse, onda bul sudya áshkara etiliwi hám ol is boyınsha dawa summasınıń on eki esesi muǵdarında tólewi kerek bolgan.” Ol lawazımınan shetletilip hám oǵan keleshekte sudya lawazımın iyelew qadaǵan etiledi. Sonday-aq, Mısr faraonı Ramzes I dáwirinde korrupciyalıq jınayatlarda qolǵa alınǵan hár bir adam ómiriniń qalǵan bólegin qullıqta ótkergen. Eramızǵa shekemgi IV ásirde Hindstanda Maurya imperiyası dáwirinde paraxor lawazımlı shaxs haqqında maǵlıwmat bergen adam onıń konfiskaciya etilgen múlkinen bir bólegin sıylıq sıpatında alǵan.      Zardushtiyliktiń muqaddes kitabı Avestoda “haqıyqatlı húkim shıǵarıw, para almaw, durıs gúwalıq beriw hám durıs sóylew” unamlı pazıyletler sıpatında ulıǵlanǵan bolsa, kerisinshe, “kóre tura ádalatsızlıq, nahaqlıq etken hámeldarlardıń aytqan hám islegen jaman pikirleri, jaman sózleri hám jaman ámelleri” qattı qaralanǵan.       Grek (Greciya) oyshılları Platon hám Aristotel de korrupciyanıń siyasiy sistemanı jemiriwin aytıp ótken. Bizge belgili, áyyemgi Rimde: korrupciya pútkil imperiyanıń aqır-ayaǵında qulawınıń sebeplerinen birine aylanǵanı menen de tariyxta qalǵan….Shıńǵısxannıń “Ullı jasaqları”nda (Yasa – nızam, qararlar) korrupciya jınayatları ushın sózsiz ólim jazası kórsetilgen. Jámiyette xalıq árman etken ádalatlı jámiyetti qurıw ushın korrupciyanı hátteki satqınlıq penen, paraxorlardı bolsa jeti áwladına shekem satqınlar menen teńlestiriw, ǵarǵıslaw siyasatı da qollanılǵanın tariyx kórsetedi. Barlıq jáhán dinleri korrupciya hám paraxorlıqtı qaralaydı. Payǵambarımız ráwiyat qılgan: “Alla para bergendi de, para alǵandı da náletlegen”; “Baslıqlardıń sawǵa hám sıylıqlar alıwı haram”; “Biz bir iske basshı etip tayınlaǵan adam oǵan belgilengen miynet haqıdan artıq mal tapsa, bul ol ushın haram bolıp esaplanadı,” (deklaraciya: múlk hám dáramat) sıyaqlı hádislerdi ata-babalarımız óz ómiri hám jumısında qollanba sıpatında bilgen.       Temuriyler dáwirinde de óz lawazımınan nadurıs paydalanıw awır gúna esaplangan hám qattı jazalangan. Ámir Temurdıń balası Miranshax, aqlıqları Pirmuxammed hám Xalil Sultan usı normalardı buzǵanı ushın xalıq aldında jazaǵa tartılǵan. Usı miynette ázelden bul illetke qarsı gúresiw tek ǵana nızamlar hám anıq jazalar arqalı emes, al ruwxıy-ádep-ikramlılıq ilajlar kóriw, jámiyette paraxorlıq hám korrupciyaǵa qarsı ózine tán “ruwxıy immunitet”ti qálip lestiriw máselelerine ayrıqsha itibar qaratılıp kelingeni atap ótiledi. Aytıp ótiw kerek, Prezidentimizdiń 2020-jıl 29-iyundegi «Ózbekstan Respublikasında korrupciyaǵa qarsı gúresiw sistemasın jetilistiriw boyınsha qosımsha ilajlar haqqında»ǵı PP-6013-sanlı Pármanı menen Ózbekstan Respublikası korrupciyaǵa qarsı gúresiw Milliy keńesiniń  dúziliwi hám Korrupciyaǵa qarsı gúresiw Agentligi  shólkemlestiriliwi menen  korrupciyaǵa qarsı mawasasız , taqatsız gúres jańa basqıshqa kóterildi. Milliy keńes   korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha jumıslardıń ámelge asırılıwın hám onda katnasıwshı uyımlar hám shólkemlerdiń jumısın muwapıqlastıradı hámde  birge islesiwin támiynleydi, sonday aq,  mámleketlik baǵdarlamalardıń islep shıǵılıwın hám ámelge asırılıwın shólkemlestiredi. Agentlik Milliy keńestiń  jumısshı uyımı bolıp esaplanadı hámde korrupciyaǵa qarsı gúresiw  máseleleri boyınsha  xalıqaralıq shólkemler menen birge islesiwde Ózbekstan Respublikası milliy koordinatorı wazıypasın atqaradı. Agentlik korrupciyaga qarsı gúres tarawında mámleketlik siyasattı káliplestiredi hám ámelge asıradı. Ol hár jılı Ózbekstan Respublikasında korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha  milliy bayanat tayarlaydı,   onı Prezidentke hám Oliy Majlis palatalarına kirgizedi Korrrupciyaǵa qarsı gúresiwde xalıq aralıq norma-qaǵıydalardı engiziw, sonday-aq tájiriybelerden paydalanıw hám xalıqaralıq shólkemler menen birge islesiw maqsetinde  Ózbekstan 2010-jılı  Ekonomikalıq birge islesiw hám rawajlanıw(OESR) shólkeminiń Shıǵıs Evropa hám Oraylık Aziya  mámleketleri ushın korrupciyaǵa qarsı tarmaǵınıń Stambul xáreketler rejesine qosıldı hám tikkeley birge islespekte. Búgingi kúnde mámleketimizde korrupciyaǵa qarsı basqa da xalıqaralıq standartlardı engiziw boyınsha unamlı ilajlar ámelge asırıp atırǵanlıǵı  jaqsı bahalanıp, xalıqaralıq  reytingimiz óspekte. Olardıń biri– respublikamızdıń ministrlikleri, basqarmaları, mákemeler hám shólkemlerde keńnen engizilip atırǵan ISO 37001:2016 «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw  menedjmenti sisteması – Talaplar hám  olardı qollawǵa baylanıslı usınıslar» xalıq aralıq standartı.  Bul standart «Korrupciyaǵa qarsı gúresiw haqqında»ǵı, «Mámleketlik puqaralıq xızmetleri haqqında»ǵı, «Máplerdiń soqlıǵısıwı haqqında»ǵı hám taǵı basqa korrupciyaǵa qarsı nızımlardı xalıqaralıq tártip-qaǵıydalar  tiykarında  ámeliyatqa engiziwde úlken áhmiyetke iye. Ayrıqsha aytıp ótiw kerek, húrmetli Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev 2025- jıldıń 5‑mart kúni “Korrupciyanıń aldın alıw boyınsha jumıslardıń nátiyjeliligi hám aldaǵı tiykarǵı wazıypalar”ǵa arnalǵan Korrupciyaǵa qarsı gúresiw Milliy keńesiniń keńeytilgen májilisine qatnastı. Birinshi márte bunday tárizde korrupciyaǵa qarsı gúreske arnalǵan májilistiń keń kólemde, katań talaplar menen, strategiyalıq makset hám wazıypalar belgilenip tásirli etip ótkeriliwi bárshemizde juwapkershilik sezimin jáne de kúsheytti. Bul xalqımız kútken tariyxıy áhmiyetke iye májilis bolıp korrupciyaǵa qarsı mawasasız gúres jańa basqıshqa kóterildi desek haqıyqattı aytqan bolamız. Búgingi kúni mámleketimizde korrupciya mashqalasın jámiyetshilik dodalawına alıp shıǵatuǵın ashıq sistema hám ortalıq jaratıldı. Ashıqlıq boyınsha xalıqaralıq reytinglerdegi mámleketimizdiń ornı 138 tekshege jaqsılanıp, Oraylıq Aziyada birinshi, dúnyada 30-orınǵa kóterildi. Prezidentimiz óz sózinde   “Qayta-qayta aytaman: biz ashıq-aydınlıq siyasatın, sóz erkinligi ideyaların turmısqa engiziwde bárqulla isenimli bolamız!” – dedi. Mámleketimizde korrupciyanı túp-tamırınan qurtıw ushın eń dáslep insan faktorı hám qaǵazpazlıqtı azaytıwǵa ayrıqsha itibar qaratılmaqta.    Máselen, jerdi hákim qararı menen ajıratıwdan tolıq waz keship, aukcion sistemasına ótilgeni nátiyjesinde korrupciya «oshaǵı»na aylanǵan bul sistema xalıqshıl boldı. «Ashıq-aydın qurılıs» baǵdarlaması eńgizilip,  bul baǵdarda unamlı ózgerisler bolmaqta. «Mámleketlik satıp alıwlar haqqında»ǵı Nızam qabıl etildi, tańlaw hám tender sanlastırılıp, salamat báseki bolǵanı sebepli satıp alınatuǵın tovarlar hám xızmetlerdiń  bahası arzanlap, ótken 2024-jılı 14 trillion sum byudjet qarjısı únemlendi.     Adamlarǵa 100 million sumǵa shekemgi turmıslıq kreditlerdi insan faktorısız 5-10 minuttıń ishinde onlayn berilmekte. Máhállelerde bank xızmeti múyeshi ashılıp, ózleri adamlarǵa joybar, kredit usınıs etip, orınlanıwın qadaǵalap barmaqta. Jol háreketi qáwipsizligi inspektorlarına bodi-kamera menen xızmet etiwdiń engiziliwi, avtonomerlerdiń aukcionda satılıwı,  «qol radarı» hám qaǵaz protokol dúziwdiń biykar etiliwi korrupciya faktorlarınıń keskin azayıwına alıp keldi.   «Xalıq xızmetindegi mámleket» principi tiykarında isbilermenlerge xızmet kórsetiw jolǵa qoyılıp, 120 túrdegi hújjetlerdi talap etiw, 160 tan aslam licenziya hám ruxsatnamalar biykar etildi. Nátiyjede 200 mıńǵa shamalas jańa isbilermenler bazarǵa kirip keldi. Sırt el qatnasıwındaǵı kárxanalar derlik 5 esege artıp, 23 mıńǵa shamalastı hám, eń áhmiyetli tárepi, reformalarımızǵa isenimi bekkemlendi. Sońǵı jeti jılda 120 milliard dollardan aslam investiciya kirgeni, ekonomikamız 2 esege ósip, ótken jılı 115 milliard dollarǵa jetkeni bunıń ayqın dálili hám nátiyjesi boldı. Prezidentimiz májiliste aytıp ótkenindey, «Korrupciyanıń aldın alıw – mámleketlik xızmetke professional hám pidayı kadrlardı tańlaw hámde olardı «hadallıq vakcinası» menen shanshıwdan baslanadı».  Haqıyqatında da bul áhmiyetli pikirler jurtbasshımızdıń 2020-jıl yanvar ayındaǵı Oliy Majliske Múrájatnamasında «…jámiyetimizdiń barlıq aǵzaları «Hadallıq vakcinası» menen emlenbes eken, óz aldımızǵa qoyǵan joqarı sheklerge erise almaymız», – degen maqset hám  uazıypalarımızdıń dawamı edi. Reformalarımızdıń  nátiyjeliligi  bárinen  de burın, sadıq,  pidayı hám korrupciyaǵa tózimsiz, taqatsız jańa áwladqa tikkeley baylanıslı. Bul jumısta pikiri dúziw jas áwladtı tárbiyalaw tiykarǵı wazıypaǵa aylanıwı shárt. Mektep hám mektepke shekemgi shólkemlerde  «Tárbiya» páni sheńberinde ul-qızlarımızǵa hadallıq, birewdiń haqısına qıyanet etpew sıyaqlı iygilikli ideyalardı ápiwayı tilde túsindirip barıwımız kerek. Milliy keńes májilisinde aytıp ótilgenindey, korrupciyanı jeńiw ushın birinshi gezekte onıń artıqsha saltanat hám dábdebe degen «oq tamırların» qurtıwımız shárt. Tilekke karsı adamlar olarǵa teńlesemen dep, ózin «otqa-shoqqa» urmaqta. Ayırım basshılar bunday jalǵan qádiriyatlardıń tutqınına aylanıp, nızamsız dáramat tabıwǵa umtılıp atır. Sonlıqtan, pútkil jámiyetshilik birlesip, korrupciyaǵa «jámiyet denesindegi rak» sıpatında qarawımız tiyis. Haqıyqattan hám ayırım shańaraqlar birewlerge jarısıp dábdebeli toy ótkeremen dep qarızlarǵa batıp, jetispewshilikler sebepli úyinindegi awız birshilikler buzılıp atırǵanları az emes. Korrupciyaǵa qarsı mawasasız qatnasta bolıw ortalıǵın jaratıw, mámleketlik hám jámiyetlik basqarıwda korrupciyalıq faktorlardı keskin kemeytiw hám bunda jámiyetshiliktiń qatnasın keńeytiw ilajların jedellestiriw búgingi kúnniń áhmiyetli máselesi bolıwı zarúr hámde korrupciyaǵa qarsı gúres ulıwma milliy xáreketke aylanıwı tiyis. B.Matmuratov,  Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesiniń korrupciyaǵa qarsı ishki qadaǵalaw bóliminiń baslıǵı